[Mendele] test03

Iosif Vaisman ivaisman at gmu.edu
Tue Aug 17 19:12:16 EDT 2004


alef*

ikh hob demolt "gegesn teg," un mir hot gefelt a dinstog.

der fuler nomen fun shtetl iz geven zahorye-vitrak(2), tsulib di
vintmiln oyf di arumike berg, nor yidn hobn es gerufn bekitser*:
zahorye.

az ikh bin aroys in gas dem ershtn nokhmitog fun mayn kumen ahin, iz dos
shtetl gelign fartshadet unter der tamez*|diker zun. yidn un yidenes
hobn gedrimlt in di tirn fun di kromen. baym fleyshmark zenen hint
gelign mit aroysgeshtrekte tsungen, hobn geotemt langzam un tif gekukt
mit farglezerte oygn on interes oyf der velt un afile* oyf di blutike
zaytn fleysh in di fentsterlekher fun di yatkes. ibern mark hobn gel
geglit bintlekh(3) un lokn shtroy funem letstn marktog vos der vint, der
mazhgiekh* oyf reynkayt in shtot, hot nokh nisht bavizn avektsunemen.
oyf der "porets*|isher" gas zenen ale lodns geven farmakht -- lodns
groye, vayse, grine, alerley lodns, a lange tsayl(4) fun farhakte lodns.
es iz geven azoy shtil, az zahorye hot oysgekukt vi a shtot in a
kholem*, un ikh hob mit dorsht getrunken di naykayt.

beyz*

-- di yeshive*,-- zogt mir der barditshever,-- iz geven a mol gor a
groyse yeshive*.

gefinen gefint zi zikh inem reb*|ns kloyz, iber der ezres-noshim*:  di
hintershte helft fun der hoykher kloyz iz geteylt in tsvey gorn, un inem
oybershtn gorn, mit a bazunderer droysndiker trep, lernen mir. dos iz a
langer, shmoler kheyder* vos loyft in der breyt fun der kloyz, mit a
tsendlik fentster in dray fun di vent. in der ferter vant kukt a kleyn
ofn fentsterl, poshet* a lokh, glaykh tsum ornkoydesh*. es zenen faran
tsvey lange tishn farn shier* un a tuts shtenders vu di eltere bokherim*
lernen bikhides*. bay di vent un bay di groyse tishn tsien zikh lange
benk, un etlekhe bokherim* -- ikh tsvishn zey -- vos hobn nisht keyn
pletser in shtot shlofn oyf zey.

an ander bokher*, der stavisker, hot mikh opgerufn on a zayt, hot
oyfgehoybn a finger un mir gegebn tsu farshteyn:

di yeshive*, ot vi du kukst zi on, iz geven a mol gor a groyse yeshive*.
hundert un fuftsik bokherim* hobn do oysek-betoyre* geven
yoymem-velayle* . di yeshive* iz nokh demolt geven inem binyen* vos s'iz
itst di kalte shul. un afile* shoyn shpeter far di ershte yorn fun
nis*|l(5) dayen*, ven er hot nokh nisht azoy shtark getrunken, flegn fun
zekhtsik biz akhtsik talmidim* zitsn baym shier*.

hundert un fuftsik, akhtsik, zekhtsik, -- itst zenen mir a dray-fir un
tsvantsik parshoyn bay ale tishn un shtenders. di yeshive* zinkt shoyn
etlekhe yor, falt nidriker un nidriker -- keyner veyst nisht far vos. di
shtot hot undz faynt. zi gloybt nit nisht in undzer toyre*, nisht in
undzer yires-shomayim*. mir zenen shver oyf ir, vi s'iz shver oyf di
arumike an alter, lang-onendiker(6) khoyle*, vos foylt far alemen in di
oygn un shtarbn shtarbt er nit. di shtot hot nisht keyn kheyshek* tsu
nemen undz tsu zikh tsum tish, un ver es kon nor patert op dem khoyv*
mit a por prutes*, azoy az bay a sakh* bokherim* feln oys teg, un in
yene teg krign zey funem mazhgiekh* tsu zibn kopekes oyf der akhile*.
mitn shlofn iz erger, un mit a hemd oyf shabes* -- nokh erger.

giml*

der krutohorer redt tsu mir fartroylekh:

-- du meynst, undzer yeshive* iz ale mol geven ot-azoy-o vi du zest zi
itst? host badarft zayn do mit yorn tsurik, volstu gezen...

er oykh? vos geyt _im_ on di yeshive*? der krutohorer iz a groyser,
gezunter bokher* mit a glatn vaybershn ponem* on a simen* fun a bord
oder vontses, mit groyse vaserike aroysgeshtartste oygn, un mit a
kindishn shmeykhl oyf di royte, fleyshike kishkelekh-lipn . er hot
afile* nisht-keyn-shlekhtn kop, nor lernen hoybt er nisht on tsu veln.
derfar ober tseykhnt er zikh oys dermit vos er kon nisht redn keyn tsvey
minut az er zol nisht aribergeyn oyf nibl-pe*. er iz epes a shlogndiker
kval fun mayses*, retenishn, glaykhvertlekh, vos in yedn fun zey iz
bahaltn, untern pshat*, a remez* oyfn inyen* zokher-venekeyve*. zayne
mayses* zenen epes prikre -- oysge|pshat*|lte, oysgezoygene fun finger,
on tayve* un afile* on ofene grobe reyd, nor shtendik remozim* un
loshn-noyfel-al-loshn*, i aher i ahin, vos az du vilst iz in zey faran a
meyn, nor a mies*|er meyn, un az du vilst iz in zey gornisht nishto, nor
dos zenen zikh glat mayses* in der velt arayn. iz tomer volstu bay zikh
ge|poyl*|t az der bokher* meynt kholile* nit keyn oybershpitslekh, redt
er ober azoy kaltblutik -- shoyn _tsu_ kaltblutik, un dos kindishe
shmeykhele oyf di faykhte, royte kishkelekh iz shoyn epes _tsu_ kindish,
un du derfilst zikh opgenart un oysgelakht, un verst beyz, un er, der
tam*, farshteyt nisht vos du bizt in kaas*, az sakhakl* hot er gornisht
nit gemeynt, un az -- "sha, vos darfstu mer? ot vel ikh dir dertseyln a
khidesh* nifle*"...

der krutohorer aleyn hot shoyn oykh a talmed* muvek*, a shtotish yingl
topfun a yor fertsn, khaym*|l arye-leyb*|s -- knelt er mit im hilkhes*
nibl-pe*. khaym*|l hot a voyl kepl, hot oykh lib a shver shtikl gemore*
oder a tife svore* fun di meforshim*, -- nor der krutohorer firt im arop
fun derekh*, un dos yingl hirzhet vi a loshekl fun yenems mayses* un
pruvt afile* aleyn a mol oystaytshn a posek* oder a maymer* khazal*
azoy, az es iblt mikh. zey beyde dergeyn di yor dem "varshever."

daled*

der varshever iz nisht fun varshe. izn iz er fun a shtetl ergets in
poyln vos halt zikh nit in zikorn*, ruft men im oyf der shtot vos
gedenkt zikh yo. vi kumt er aher azh fun poyln? veyst keyner nit, un
m'derfregt zikh nisht shtark. keyner fun di fremde hot nisht lib fil tsu
redn vegn dem fun vanen er kumt oder vemes er iz, -- mistome* nishto
nokh vos tsu benkn oder tsu gedenken.

der varshever iz der eltster bokher* in der yeshive* -- vayt ariber
draysik. er iz shmol un moger, un nisht azoy a hoykher vi a langer.
zayne bakn zenen bashotn mit prishtshes, di oygn zenen shvarts un glien
vi in kadokhes*. di bord vakst im oyfn haldz -- _nor_ oyfn haldz -- un
oyfn kop trogt er a shmol poylish hitele, dos eyntsike hitele in shtot
mit a shmoln "denek". er hot a "shvern kop," derfar ober iz er a groyser
masmed* un zeyer frum. er lernt shtendik, m'zet im kimat* keyn mol nisht
on a seyfer* in hant, un lernen lernt er oyfn kol*, mit zayn tshikavn
poylishn nign*, un shoklt zikh derbay shtark mit farmakhte oygn, velkhe
er efnt nor fun tsayt tsu tsayt oyf tsu khapn a kuk in der gemore*. er
iz zikh oft toyvl* in der mikve*, fun di tsvey teg vos feln im oys hot
er gemakht bashtendike taneysim*, un khevre* zogn az er paynikt zayn
guf* epes nokh oyf andere oyfanim*.

der krutohorer hot zikh ongezetst oyfn varshever, un khaym*|l iz nisht
opgeshtanen fun zayn reb*|n. zeyer uvde* iz geven avektsushteln zikh
nisht vayt fun zayn shtender un nemen lernen a maymer*, lemoshl*, fun
mesekhte* shabes*, un tseleygn im oyf telerlekh oyf zeyer shteyger. der
varshever pruvt zikh farshteln beyde oyern, ober demolt hert er nit zayn
eygenem nign*, un on dem nign* farshteyt er shoyn gor gornisht vos er
lernt. er shrayt:  "menuvolim*! noyefim*! meshumodim*!" strashet er vet
dertseyln r'* zalmen* mazhgiekh*, zidlt zikh oyf zayn poylishn yidish --
un zey shteyen un darsh*|enen vi nit zey meynt men un azoy vi shtark
arayngeton in a shver shtikl gemore*. sofkl-sof* loyft der varshever
aroys fun kloyz mit brenendike oygn un lipn farkrimt fun yesurim*.

hey*

dem shier* far undz zogt nis*|l dayen*.

nis*|l dayen* zet nisht oys vi keyn yid. zayn shverer, klotsiker guf, di
ibergehongene "rabon*|ishe" bremen un di royte noz mit di bloye
oderlekh gibn im tsu dem onblik fun an altn katsap -- fun di vos geyen
oyf di plitn ibern taykh. iber der droysndiker flakh fun zayn linker
hant iz zikh tselofn a royter lishay vi a kuperner drayer di groys. baym
lernen zitst er mit ot der hant unter der slaviter(8) gemore, mit a
kleyner yarmlke ergets dortn vayt ibern nakn, un mit briln oyf der noz.

di bokherim* redn epes mit a halbn moyl, vi zey voltn aleyn zayn
mevulbl* in moykhes* be|negeye* dem dozikn yidn. izn iz er a groyser
shiker* -- a yidisher shiker*, farshteyt zikh:  valgert zikh nisht in di
gasn -- trinkt vu bay got a tog, mit oder on a yortsayt, un geyt arum
farvolknt, farton in zikh un glaykhgiltik tsum lernen vi tsu di
talmidim*. es treft a mol az er kumt tsum shier* farknakt mer vi
geveyntlekh -- demolt shpringen mir oyf di benk fun hispayles*:  sharfe
hamtsoes*, pshat*|lekh, khidushim*, tife heores* shpritsn fun zayn moyl
vi funken fayer. tomer ober hot zikh im kholile* -- eyn mol in a shmite*
-- gemakht tsu blaybn in gantsn nikhter, iz shver geven fun im
ibertsutrogn:  er hot alemen gezidlt, gesholtn, geshotn mit
shtekhvertlekh, beyze, gemeyne, shlekhte -- zikh aroysgevizn far a
roshe* merushe*. keyn dayen* iz er shoyn lang nit geven. er hot bloyz
gehat dem shier* in der yeshive*, un tsvey sho* a tog hot er gelernt
mitn gvir*|s nayem eydem. tsulib zayn sharfer tsung iz er geven farkrigt
mit a halber shtot un mitn reb*|ns hoyf iz er geven oyf mesershtekh. di
khsidim* hobn gehat oyf im a khshad* az er shtamt fun der lite. hot take
shtot gekvetsht oyf im mit di akslen:  az a mentsh shtamt fun der lite!

oyser in di zeltene faln fun a gehoybener madreyge* fun shikres*, hobn
im di limudim* in der yeshive* knap interesirt. lesof* iz er gefaln oyf
a hamtsoe*:  zol men khazer*|n oyf oysveynik. in andere yeshives* zenen
faran bokherim* vos kenen hunderter bleter gemore* oyf oysveynik.  "ot
dos heyst lomd*|ishe kep!" hot er tsugegebn un gekukt azoy shpitsik mit
zayne kleyne beyze eygelekh, az m'hot nisht gekont dergeyn tsi er zogt
es leshvakh* tsi er makht khoyzek*. zol men zikh, far a haskhole*, nemen
tsu di "bove*|s". s'iz nisht shver un oykh nisht tsu gring. azoy arum
hot er gehat di breyre* tsu zogn an emes*|n shier* un epes mekhadesh*
zayn nor demolt, ven im hot zikh gevolt.

vov*

bay di nekht flegn mir hern di parokhodn farbaygeyn oyfn taykh a verst
fun shtot. di fun undz vos flegn shlofn in kloyz hobn shoyn gekont
derkenen di shtimen fun di shifn vos hobn badint undzer teyl fun taykh.
-- "imperator" -- flegt emitser bamerkn fun a vayter bank un a gli ton
in der fintster mit zayn tsigar-titun. dos -- bay a kurtsn vogikn fayf,
mayse* takef* un solider balebos*.  "imperator" iz geven di nayste shif
do oyfn taykh, geboyt ergets in oysland un mit di nayste aynrikhtung.
"fi-fi-ay-ay" -- shnaydik, shmaydik un laykhtzinik biz gor, un emetser
fun undz derklert mit a shmeykhl, az dos iz "pushkin," a kleyn
parokhodl, shmol, lang un flink oyf der pen. a breyter, gorgldiker
oysgeshrey, getsoygn un heyzerik, vi fun a khaye* in yesurim*, iz der
taytsh di "dyerzhava," dos eltste un greste shif, breytbeynerik,
umgelumpert, farshlofn un langzam.

in der shtilkayt fun der nakht, nokh dem vi der ershter fayf hot
oyfgeshpitst dos oyer, hot men daytlekh gekont hern vi der parokhod
dernentert zikh tsu undzer stantsye, vi er patsht mit di reder ibern
vaser, farlangzamt dem gang un farshtumt. mir haltn ayn dem otem, un
"zeen" dos baloykhtene shif, di shmutsike pristan, di mentshn vos loyfn
oyf un op ibern hengbrikl tsum shif, dem fremdn un freylekhn tuml. in
tsvey minut arum -- a tsveyter fayf un bald a driter, un dos oyer khapt
oyf dos sopn fun der pare, dos banayte geroysh fun di reder, shneler
--shtarker -- dringlekher. bay a gevisn punkt rayst zikh dos geroysh
durkh tsvishn di berg paze taykh mit a bazunderer klorkayt, m'volt
gekont shvern -- dos shif geyt glaykh in shtot arayn. teykef* nokh dem
falt dos geroysh arunter vi unter a top:  shvakher, vayter, shtiler.
sha, ot -- neyn -- yo -- neyn -- gornisht. shtil.

es shvaygt zikh a hipshe vayle. un kimat* yedes mol fort aroys der
krutohorer mit, a shteyger.

-- ikh vel dikh fregn a retenish;

-- loz tsuru!  -- ver ikh zikh mit fardros.  -- m'veyst shoyn
dayne retenishn.

-- anu, aderabe*, tref. vos iz

-- ober loz op; an andersh mol! -- rayst zikh bay mir aroys.

-- a mol git er nokh, un a mol nisht.




More information about the Mendele mailing list